Khi tham gia vào thị trường hàng hóa phái sinh đầy tiềm năng nhưng cũng nhiều biến động, việc nhận diện và kiểm soát các hiệu ứng tâm lý trong giao dịch đóng vai trò then chốt dẫn đến thành công. Những phản ứng xuất phát từ tính cảm tính và đôi khi là tính phi lý trí của con người là điều phổ biến, dễ gặp phải, đặc biệt với nhà đầu tư mới. Bài viết này của Công ty CP Giao dịch Hàng hoá Đông Nam Á (SACT) sẽ cùng bạn tìm hiểu sâu hơn về những hiệu ứng tâm lý thường gặp và cách xây dựng khả năng kiểm soát chúng, giúp bảo vệ tài khoản và tối ưu hóa lợi nhuận.
Hiệu ứng tâm lý FOMO
FOMO (Fear Of Missing Out) là hiệu ứng tâm lý trong giao dịch khi nhà đầu tư sợ bỏ lỡ một cơ hội nào đó trên thị trường. Đây là một tác nhân quan trọng gây ra hiệu ứng đám đông. Khi vướng phải triệu chứng tâm lý này, người giao dịch thường không cảm thấy an tâm khi đứng ngoài một trào lưu đang diễn ra. Lúc này, thay vì thực hiện phân tích dữ liệu, theo dõi sự biến động của thị trường, nhà đầu tư có xu hướng đưa ra lựa chọn dựa trên hành động của các nhà đầu tư khác.
Ví dụ: Giả sử hợp đồng tương lai dầu thô bất ngờ tăng giá mạnh và nhiều nhà đầu tư thu được lợi nhuận lớn. Khi đó, nhiều người tham gia thị trường khác, do sợ bỏ lỡ cơ hội tốt này, cũng vội vàng muốn sở hữu hợp đồng dầu thô, chấp nhận mua ở mức giá cao mà không cân nhắc kỹ lưỡng. Khi giá quay đầu giảm sâu, những nhà đầu tư này sẽ hoảng loạn và tìm cách bán tháo để tránh thua lỗ lớn hơn, thường dẫn đến những quyết định phi lý trí.
Có nhiều lý do khiến nhà đầu tư, đặc biệt là những người có mức độ kinh nghiệm chưa cao, dễ bị ảnh hưởng bởi tâm lý FOMO, cụ thể như:
-
Sự thiếu hiểu biết sâu sắc về thị trường và kỳ vọng tìm kiếm lợi nhuận nhanh chóng.
-
Mong muốn gỡ gạc những thất bại trước đó một cách vội vàng.
-
Hy vọng có được chiến thắng lớn mà không cần tốn nhiều công sức phân tích.
-
Sự tự tin thái quá hoặc ngược lại là tự ti về bản thân, thiếu kiên nhẫn trong việc chờ đợi cơ hội thực sự.
Để không vướng phải hiệu ứng tâm lý này, nhà đầu tư cần tích luỹ kiến thức sâu sắc về thị trường hàng hóa phái sinh nhằm làm chủ quyết định mua hoặc bán của mình, từ đó nâng cao khả năng kiểm soát cảm xúc.
Bên cạnh đó, sở hữu một kế hoạch giao dịch rõ ràng, bao gồm các điểm vào lệnh, chốt lời, cắt lỗ cụ thể, sẽ giúp nhà đầu tư không đi lệch hướng khi thị trường xảy ra biến động. Việc mạnh dạn cắt lỗ khi giá diễn biến tiêu cực theo kế hoạch là một phần quan trọng của kỷ luật giao dịch để bảo toàn vốn.
Ví dụ: Giả sử hợp đồng tương lai dầu thô bất ngờ tăng giá mạnh và nhiều nhà đầu tư thu được lợi nhuận lớn. Khi đó, nhiều người tham gia thị trường khác, do sợ bỏ lỡ cơ hội tốt này, cũng vội vàng muốn sở hữu hợp đồng dầu thô, chấp nhận mua ở mức giá cao mà không cân nhắc kỹ lưỡng. Khi giá quay đầu giảm sâu, những nhà đầu tư này sẽ hoảng loạn và tìm cách bán tháo để tránh thua lỗ lớn hơn, thường dẫn đến những quyết định phi lý trí.
Có nhiều lý do khiến nhà đầu tư, đặc biệt là những người có mức độ kinh nghiệm chưa cao, dễ bị ảnh hưởng bởi tâm lý FOMO, cụ thể như:
-
Sự thiếu hiểu biết sâu sắc về thị trường và kỳ vọng tìm kiếm lợi nhuận nhanh chóng.
-
Mong muốn gỡ gạc những thất bại trước đó một cách vội vàng.
-
Hy vọng có được chiến thắng lớn mà không cần tốn nhiều công sức phân tích.
-
Sự tự tin thái quá hoặc ngược lại là tự ti về bản thân, thiếu kiên nhẫn trong việc chờ đợi cơ hội thực sự.
Để không vướng phải hiệu ứng tâm lý này, nhà đầu tư cần tích luỹ kiến thức sâu sắc về thị trường hàng hóa phái sinh nhằm làm chủ quyết định mua hoặc bán của mình, nâng cao khả năng kiểm soát cảm xúc. Bên cạnh đó, sở hữu một kế hoạch giao dịch rõ ràng, bao gồm các điểm vào lệnh, chốt lời, cắt lỗ cụ thể, sẽ giúp nhà đầu tư không đi lệch hướng khi thị trường xảy ra biến động.
Hiệu ứng mỏ neo
Hiệu ứng mỏ neo (Anchoring Effect) là một dạng thiên kiến nhận thức, một biểu hiện của sự ảnh hưởng của nhận thức bị sai lệch, khiến người ta có xu hướng tin tưởng và dựa dẫm quá nhiều vào phần thông tin đầu tiên nhận được (mỏ neo) để đưa ra các quyết định sau này.
Trong giao dịch hàng hóa phái sinh, kết quả của những giao dịch đầu tiên hoặc một mức giá cụ thể nào đó có thể gây tác động mạnh mẽ đến tâm lý của nhà đầu tư. Họ thường vô thức xem đây là cơ sở để thực hiện những lần giao dịch tiếp theo hoặc cố gắng tái hiện lại kết quả của lần trước.
Nếu kết quả giao dịch lần đầu là thắng lợi, nhà đầu tư có thể liên tục thử lại kỹ thuật hoặc kỳ vọng vào điều kiện thị trường tương tự với hy vọng lặp lại chiến thắng ở những lần sau, đôi khi bỏ qua những thay đổi quan trọng của thị trường. Ngược lại, nếu kết quả ban đầu là thua lỗ, nhà đầu tư sẽ cảm thấy sợ hãi, hồi hộp và có thể không dám vào lệnh ngay cả khi có tín hiệu tốt, hoặc cắt lãi quá nhanh vì lo sợ mất đi phần lợi nhuận nhỏ nhoi.
Một số yếu tố có thể tác động đến mức độ ảnh hưởng của hiệu ứng mỏ neo:
-
Kinh nghiệm: Đối với nhà giao dịch có mức độ kinh nghiệm dày dặn, hiệu ứng này có khả năng bị yếu đi bởi họ có khả năng nhận diện và kháng lại “mỏ neo” ban đầu tốt hơn.
-
Khả năng nhận thức: Người tham gia giao dịch có nhận thức cao về các bẫy tâm lý và thị trường thường ít bị hiệu ứng mỏ neo tác động hơn. Việc nâng cao nhận thức này giúp giảm tính phi lý trí.
-
Tính cách: Yếu tố này cũng có ảnh hưởng đến độ mạnh yếu của hiệu ứng. Chẳng hạn, một số nghiên cứu cho thấy những người có đặc điểm tính cách nhất định, hoặc chịu ảnh hưởng của văn hóa cá nhân theo hướng dễ bị thuyết phục, có thể có xu hướng bị hiệu ứng mỏ neo tác động mạnh hơn.
Hiệu ứng tâm lý FUD
FUD (Fear – Uncertainty – Doubt) là một hiệu ứng tâm lý trong giao dịch thường mang chiều hướng ngược lại với FOMO, nhưng cùng chung gốc rễ từ tính cảm tính. Ý nghĩa của FUD là sự sợ hãi, không chắc chắn và nghi ngờ bao trùm lên quyết định của nhà đầu tư. Thông thường, người dễ bị mắc hội chứng FUD là những người mới tham gia thị trường, có ít mức độ kinh nghiệm và thường có một số dấu hiệu cụ thể như:
-
Tâm lý nôn nóng, muốn giao dịch liên tục trên thị trường mà không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng.
-
Không xây dựng được một kế hoạch giao dịch chi tiết và tuân thủ nó.
-
Thường xuyên cập nhật thông tin nhưng lại thiếu thói quen kiểm chứng, đính chính thông tin, dễ bị nhiễu bởi tin đồn thất thiệt.
-
Dễ bị ảnh hưởng tâm lý tiêu cực do chưa đủ vững vàng trong phân tích chiến thuật và nhận định thị trường.
FUD thường xuất hiện mạnh mẽ ở những nhà đầu tư mới, những người chưa có đủ trải nghiệm để đối mặt với sự biến động tự nhiên của thị trường hàng hóa phái sinh. Để vượt qua hiệu ứng tâm lý FUD, nhà đầu tư cần xây dựng cho mình những nguyên tắc vững chắc:
-
Nắm vững kiến thức thị trường: Hiểu rõ về sản phẩm mình giao dịch (ví dụ: hợp đồng tương lai ngô, đậu tương, bạc, đồng), các yếu tố ảnh hưởng đến giá cả, và các quy luật vận động của thị trường là nguyên tắc căn bản nhất. Điều này giúp nhà đầu tư tăng cường khả năng kiểm soát và giảm tính cảm tính, nhận ra rằng bất kỳ thị trường nào cũng tồn tại cả cơ hội lẫn rủi ro, và thua lỗ hay lợi nhuận là điều mà ai cũng có thể gặp phải. Do đó, sự tỉnh táo trước mọi biến động là cần thiết.
-
Quản lý vốn hiệu quả: Phân bổ vốn hợp lý và quản lý rủi ro cho từng giao dịch là một phần không thể thiếu của kỷ luật giao dịch. Điều này giúp nhà đầu tư hạn chế tổn thất do hiệu ứng FUD gây ra, duy trì được tâm lý ổn định và hướng tới lợi nhuận bền vững.
Hiệu ứng Hot hand
Hiệu ứng tâm lý Hot Hand (hay còn gọi là “tay nóng”) dễ xảy ra khi nhà đầu tư trải qua một chuỗi chiến thắng liên tiếp. Tâm lý chiến thắng này có thể khiến người tham gia “ngủ quên trên chiến thắng”, một biểu hiện của sự ảnh hưởng của nhận thức bị lệch lạc khi họ tin rằng các giao dịch tiếp theo gần như chắc chắn 100% sẽ giành được lợi nhuận tương tự như những lần trước đó.
Điều này dẫn đến sự tự tin thái quá, khiến họ sẵn sàng đặt lệnh mà không cần suy xét kỹ lưỡng về rủi ro giao dịch, dễ dẫn đến những quyết định phi lý trí, thua lỗ nặng và thậm chí “bay sạch” tài khoản.
So sánh về mức độ nguy hiểm, Hot Hand không thua kém gì FOMO hay FUD, thậm chí còn có thể nặng nề hơn vì nó tạo ra một ảo ảnh về một tương lai tươi đẹp với nhiều chiến thắng liên tục không ngừng. Nhà đầu tư quên đi những rủi ro thường trực trên thị trường mà tự tin vào lệnh với khối lượng lớn hơn bình thường, bỏ qua các nguyên tắc quản lý vốn và kỷ luật giao dịch.
Nâng cao năng lực quản lý tâm lý giao dịch toàn diện
Hầu hết mọi nhà giao dịch, dù mới hay đã có mức độ kinh nghiệm nhất định, đều có thể trải qua những hiệu ứng tâm lý này ở một thời điểm nào đó. Đây là một tính phổ biến trong hành vi con người khi đối mặt với rủi ro và cơ hội tài chính. Tuy nhiên, điều quan trọng là chúng ta hoàn toàn có khả năng kiểm soát và giảm thiểu tác động tiêu cực của chúng thông qua việc rèn luyện nhận thức và kỷ luật.
Ngoài những yếu tố tâm lý phổ biến, một số khía cạnh ít được chú ý hơn nhưng cũng có tầm quan trọng nhất định, ví dụ như ảnh hưởng của văn hóa cá nhân và trạng thái riêng của mỗi người đến quyết định giao dịch. Chẳng hạn, tác động của trạng thái thể chất như mệt mỏi, căng thẳng kéo dài hay thiếu ngủ có thể làm suy giảm khả năng phán đoán, khiến nhà đầu tư dễ bị cuốn theo tính cảm tính và đưa ra những quyết định sai lầm.
Bên cạnh đó, vai trò của trực giác trong giao dịch cũng cần được xem xét cẩn trọng. Trực giác được rèn luyện từ kinh nghiệm thực chiến và kiến thức vững chắc có thể là một công cụ hữu ích. Tuy nhiên, cần phải phân biệt rõ ràng giữa trực giác này với những quyết định bốc đồng, phi lý trí do cảm xúc sợ hãi hoặc tham lam nhất thời chi phối.
Ảnh hưởng của môi trường giao dịch cũng không nên bị xem nhẹ. Một không gian làm việc yên tĩnh, được tổ chức tốt và không bị xao nhãng sẽ hỗ trợ tốt hơn cho việc phân tích thị trường và ra quyết định có kỷ luật, thay vì một môi trường ồn ào, hỗn loạn dễ kích động cảm xúc và dẫn đến các hành động bộc phát.
Cuối cùng, hãy nhớ rằng mức độ kinh nghiệm không chỉ giúp nhà đầu tư nhận diện các mô hình thị trường tốt hơn mà còn giúp họ hiểu rõ hơn về chính bản thân mình, về những điểm mạnh, điểm yếu trong tâm lý giao dịch của cá nhân, từ đó xây dựng các chiến lược đối phó với các bẫy tâm lý một cách hiệu quả hơn.
Kết luận
Việc hiểu rõ và chủ động quản lý các hiệu ứng tâm lý trong giao dịch là một hành trình liên tục, đòi hỏi sự tự nhận thức, kỷ luật giao dịch và không ngừng học hỏi. Bằng cách nhận diện những yếu tố như tính cảm tính, tính phi lý trí, và sự ảnh hưởng của nhận thức, đồng thời phát triển khả năng kiểm soát và lưu tâm đến các yếu tố như ảnh hưởng của văn hóa cá nhân hay tác động của trạng thái thể chất, nhà đầu tư có thể đưa ra những quyết định sáng suốt hơn.
Nền tảng giao dịch SACT TradingPro đã có mặt tại Android và IOS, tiên tiến cho các sản phẩm hàng hóa phái sinh như hợp đồng tương lai và quyền chọn kim loại, nông sản, năng lượng, nguyên liệu công nghiệp, mà còn đồng hành cùng nhà đầu tư qua các chương trình tư vấn chiến lược phòng ngừa rủi ro giá, ủy thác đầu tư, cập nhật kiến thức đầu tư cơ bản, phân tích thị trường và các bản tin giá cả hàng ngày. Liên hệ với SACT ngay hôm nay để được hỗ trợ mở tài khoản và nhận tư vấn chi tiết về giao dịch hàng hóa phái sinh.